Hazırlayan: Ali AKSAKAL

 

Ağız (Şive, aksan), bir dili konuşma tarzıdır. Bir dilin bölgesel söyleniş tarzıdır. Bir ana dilin içinden çıkmış, tarihte ondan ayrılmış kollarına da bir kısım dilbilimci şive demektedir. Kıpçak şivesi gibi.

       Ünlü dilbilimcimiz Prof. Dr.Hasan Eren, ağzı şöyle tanımlamaktadır: “Ağız, bir dilin sınırları içinde, bölgelere göre değişen söyleyiş özelliğidir.” Denizli ağzı,Tekirdağ ağzı, Keles ağzı gibi.

.      Ortak dil Türkçenin, ortak ağzı İstanbul ağzıdır. Ancak, şive konusu sadece dilbilimine ait bir kavram değil, halkbiliminin (folklor) de yakından incelediği bir konudur.

       Şivelerde dilbilgisi kuralları yoktur. Bölge kültürünü, yöre özelliklerini taşır. Dilde, özellikle konuşma dilinde tekdüzeliği kaldıran, empati uyandıran bir yanı vardır. Sakıp Sabancı merhum, şivesini hiç değiştirmemiş, bir şive simgesidir. Bir ağzı en iyi anlatan, o civarda konuşulan kelimelerdir. Ben de size kısa bir Keles Ağzı Sözlüğü sunmak istiyorum.

       İlçe halkının konuşma özellikleri, yani ağız özellikleri arasında; kelimelerin söylenişinde bazı harf ve hecelerin düşürüldüğü sıkça görülür. Harf düşürmeleri genellikle kelimenin ilk hecelerinde görülür. Örnek: gelmek : gemek, görmek: gömek, gitmek: gi’mek, ötmek: ö’mek,,akşam:  aşam, böyle: böle, devşirmek: deşirmek, çeyrek: çerek.

       Bazı kelimelerin de baş harfleri değiştirilerek söylenir. Örnek: binmek: minmek, pancar: mancar, pekmez: bekmez, bıçak: pıçak, otel: ütel, parmak: bamak, vişne: fişne, günah: künah/künaf, testi: desti, patlıcan: badılcan,v.b.

       Bazı kelimeler de son harfleri düşürülerek söylenir. Örnek: güzel: güze, bağ: bâ, kadar: gada, keder: kede, çocuklar: çucukla, v.b.

      Aşağıda vereceğim, Kiraz Ağzı ile ilgili kelimelerin çoğu, artık şehir merkezinde değil, köylerde kullanılmaktadır. Kiraz merkezinde eğitim seviyesi arttıkça; Kiraz Ağzı, giderek Türkçemizin ortak ve en güzel ağzı olan İstanbul Ağzı’na doğru güzel hale gelmektedir.

 

 

Kiraz Ağzı/Şivesi Sözlüğü:

 

       -A-

aba :abla

abamgille:ablamgiller, ablamlar

abdestlik: Banyo / bulaşık yıkama yeri

acansız: Acele, tez, hızlı

acır: acur, saatlıkgillerden

açık: Fazla kısa ve dekolte giyinen

açıkkasa: Kamyon

açınmak: Açılmak

adam: Koca (eş)

adirse/edirse: adres

afallamak: Şaşırmak

afartmak: Abartmak

agmag: anmak

agnanmak/annanmak: Yatıp yuvarlanmak

ağ: Donun ortasındaki parça.

ağartı: Süt, yoğurt.vb./ Işık, aydınlık

ağdırmak: Yükün bir tarafı ağır gelerek aşağıya sarkması

ağırlık: Nikahta kız tarafına verilen para, başlık.

ağız: Doğuran ineğin ilk sütü.

ağmak: Çıkmak, yükselmek

ahar: Çeşme yalağı

akappak: Bembeyaz

akdon: Erkeklerin giydiği pamuklu, uzunca lilot

âkıdeş: Arkadaş

akıtma: Cıvık hamuru saça akıtılarak pişirilen ekmek

akmak: Meyletmek (sevmek

al: Hile

alaf: Ateş, sıcak, alevli ateş.

alakabak: Alacalı  büyük kuş.
alavuş: Telaş/Tehdit yollu bağırma.

alasıya: Sonra geri almak için verilen.

alcek: Alacak

aldırmak: Kaptırmak (mal, para,vb)

alengirli: Zor, güç, içinde tuzak bulunan

aletirik/eletirik/ceryan: Elektrik

alma: Elma

aluguş: Baykuş

amal: Eziyet "Bu çocuk çok amallı, ben buna bakamam."

amallanmak: Hırçınlaşıp ağlamak (bebek)

amel: İshal

ânâ/anâ: Şaşkınlık ifadesi/Allah Allah!

angaz: Yıkıntı, enkaz

anneç: Karşı taraf

âpa: Arpa

aparlo: Hoporlör

appak/ apak: Beyaz, ak, temiz

aralaşmak: Uzaklaşmak, ayrılmak

ardılmak: Üstüne atılmak, dalından asılmak

argaç: Dokumacılıkta bezin enine atılan iplik, atkı

arka: Yardımcı, koruyucu

askıntı: Musallat olma.

âşam: Akşam

aşırı: Uzak

atak: Çocukların oynadığı bilye. Atak-firlak, atılgan.

âveç: Ağaç

avkalamak: Hırpalamak, sarsmak

avukma: Patates, kır otu, vb.’den yapılan salata

ayakyolu: Hela, WC, tuvalet.

ayıkmak: Ayılmak

ayıngaç: Zakkum ağacı

ayıt: Hayıt ağacı

       -B-

babıç/babuç: Ayakkabı, pabuç

badak:  Toprak testi, bardak

bâdeş: Bağdaş

badılcan: Patlıcan

bağa: Kaplumbağa

bakem: Bakayım

bakınmak: Bakılmak (doktora,v.b.)

balamıt: Palamut ağacı

balımek: Bağlamak

balkımak: Parlamak, ışımak (ay,v.b.)

balkan: Sık orman.

bamak. Parmak

bamile: Bamya

banak/banım: Banılan,elle alınan bir lokma

bandaklamak: Orasından burasından yemek.

bandırmak:  Bulaştırmak, batırmak

baraç: Baraj 

barba: Beraber

barışmak: Pazarlık etmek ve anlaşmak

başak: Ürün toplarken dalda/tarlada kalan

başakçı: Başak toplayan

bata’lık: Bataklık

battane: Battaniye

baydan:  Eskiden, önceden

bayıbildig: Aşağı yukarı, tahminen/Sahiden, gerçekten

bayılmak/ baymak: Yorulmak/yormak

baylan: Nazlı, sevimli ama şımarık

bebbe/böbbe: Küçük

bekmez: Pekmez

bel/belen: Yamaç

belegarı: Belli belirsiz, yarım yamalak, şöyle böyle, hayal meyal

belermek/belertmek: Gözleri açılıp kalmak.

Bellambol günü: Perşembe günü.

bengildemek/pengildemek: Korkarak  sıçramak

besimet/besmet: Peksimit

beslenti/beslenki: Evlatlık

beşbıyık:  Muşmula, döngel

bıcık: Sarmaşık bitkisi (yenir)

bıdırdamak: Fısıldaşka,mırıldanmak

bılaşık: Bulaşık

bıngıldag: Yeni doğan çocuğun başındaki yumuşak kısım.

bicez: Bir tanecik

bide: Pide

bigavıl: Bir ihtimal

bilader: Birader, arkadaş

bildik: Tanıdık

biliç: Piliç

binit: Binecek hayvan, araba

bingeşdirmek: Birbirinin üstüne bindirmek

binmek/minmek: Çıkıp üstüne oturmak

birez: Biraz

bişgen: Çabuk pişen

bişmek: Pişmek

bitik: Bitişik

biyo/biyol: Bir kere, bir defa/Hele

boğasak/bursamak: Boğaya  çekilme zamanı gelmiş

bor: Boz renk

boşanmak: Hayvanların bağlandığı ipten kurtulması

boşlamak: Ardını aramamak, boş vermek

boz: Açık toprak rengi

bozmak/pozmak: Altın, döviz satmak/ Oruç açmak

böber: Biber

böce/böcük: Böcek

bölce: Börülce

bö’le: Böyle

börek: Böbrek

börtdürmek: Az pişirmek

börtmek: Güneşte yanmak, kızarmak    

böyün: Bugün

buba: Baba

bucurgat: Vinç

buggun/bungun: Sıkıcı, bunaltıcı (hava,vb)

bulaşmak: Karışmak, sataşmak

burç: Taze filiz (asma,vb)

burgaşık: Bükülmüş, kıvrılmış (ip,vb)

burkmak/burmak: Bükmek, incitmek (ayak,vb

buruk: Olgunlaşmış ve kurumaya başlamış incir

buruntu: Karın ağrısı, ishal

buymak: Donmak

buza: Buzağı

buzalamak: Doğurmak

büğelek: Sığır sineği, eğrice

bülüg:Küçük çocukların erkeklik organı

bürümek: Her yeri kaplamak

       -C-

caba Bedava, üstüne hediye vermek

can alıcı: Azrail

canavar: Kurt

candırma: Jandarma

canevi: Yürek, kalp

carcur: Fermuar

cavur/cavır/gavur: Kâfir

ceccal: Çapulcu gibi, deccal

cerez: Çerez

ceryan: Elektrik

cevcev: Çok sıcak/Bir toplantının veya işin en kızgın ve hareketli anı.

cıbıl/cıbıldak: Fakir/çıplak

cıvara/cigara: Sigara

cıvmak: Yukarıya doğru zıplamak/fırlamak

cici: Yeni

cingen: Çingene/Roman

cinguş: Serçe

cizme: Çizme

       -Ç-

çağıl: Küçük taş yığını, çakıl

çağlak: Çağlayan

çakıldak: Taze fasulye

çakıldaklı: Geveze

çakırdilen/çakırdiken: Isırgan otu

çalmak: Çarpmak, vurmak. Üzerine sürmek

çamır/çamur: Krem bulaşık deterjanı

çapar: Karışık renkli, benekli

çapıt/çaput: Paçavra

çatmak: Sataşmak/Odunları çapraz olarak ocaklığa yerleştirmek

çavuş: Koca (eş)

çaynaşmak: Birbirine karışmak, telaşlanmak

çeket : Ceket

çekme: Küçük toprak küp

çelermek: Gözleri açılıp kalmak

çelen: Çatının duvar dışına taşan saçağı

çelim: Güç, kuvvet.

çelimsiz.: Güçsüz, zayıf.

çember: Yazma

çemelemek: Ayakları/elleri örten giysiyi yukarıya doğru sıvamak

çemkirmek: Ne dediği belli olmadan bağırarak konuşmak.

çentmek: Doğramak, kertmek

çepel: Su, vb. üstündeki pislik, çöp

çepiş/çepiç: Keçinin dişisi

çevirmek: Yönetmek (iş,ev,vb)

çevre: Dört kenarı oyalı mendil

çıkı: Küçük bohça, çıkın

çılbak: Çıplak

çıldırtı: Çıtırtı, hafif ses

çı’lı/çıklı : Katıksız, sade

çımkı: İnce sopa, odun

çımkışmak: Sızlamak, zonglamak

çıngı:   Kıvılcım

çırakma: Eski aydınlatma aracı, şamdan/kandil

çırpı: Küçük çalı dalı

çıtır: Kibrit

çıvgın: Meyilli hızlı yağan yağmur

çıvırmak/çığırmak: Çağırmak, söylemek/Türkü, vb.

çiçek: Karnabahar

çiğ: Ham, pişmemiş,idmansız

çiğin:  Omuz başı

çiğirdek: Kavunun olgunlaşmamışı.

çiğnem: Bir kez çiğnenecek kadar

çikin: Çirkin

çikolata: Kahve ile şeker karışımı meze

çilbir: Hayvan bağlanan sicim, yular

çilemek: Yağmur çiselemesi

çilkim:  Salkım

çintmek: Kırmak, küçük parçaya bölmek

çipildemek: Sıçramak.

çitilemek: Çamaşırı iki el arasında temizlemek.

çitmek: Çamaşırı taşa vurarak yıkamak, çitelemek.

çivdirmek/çöğdürmek: Su, sıvıların incecik fışkırması. İleriye doğru fırlatmak

çoktan: Çok eskiden olmuş bitmiş

çöğmek: Fırlayıp atlamak. "Hendekten çöğdüm geçtim."

çökel: Felçli

çökelivermek: Çöküvermek.

çöküşmek: Başına üşüşmek/toplanmak

çölmek: Çömlek

çömelmek: Dizleri kıvırarak yere değmeden durmak

çönmek: Çömelmek

çövdürmek: Ayakta çiş yapmak.

çucuk: Çocuk

       -D-

daban: Taban

dabanca: Tabanca

dad: Tat, lezzet

dadmak: Tatmak

dakmak: Takmak

daklaşmak: Tartışmak

da’lı: Tatlı

dalıgan: Isırgan otu

dambaş/dambeş: Eski evlerin toprak çatısı

damızlık: Yoğurt mayası

dane/tene: Tane

daraç/daraşlık: Dar, dar yer

darag: Tarak

darçın: Tarçın

dartmak: Tartmak, sertçe çekmek

dastar: Başa bağlanan yazma, örtü.

daş: Taş

daşak:Taşak

daşa’lı: Cesur, girişken

davun Belâ

dayı:  Güzel/ Annenin  kardeşi

debelleş/tebelleş: Musallat, başını ağrıtmak.

değirme: Namaz örtüsü

delice: Zeytin,vb. ağacın aşısız fidanı.

demin/temin: Biraz önce

dendi: Haydi (teşvik için)

dene: Tane

denişik: Değişik

depme/depik: Tekme

desdeng:  Tastamam, tıpatıp uymak

deste: Kat, takım ve tahıl bağı

destur: İzin

deşiriksiz: Elinden iş gelmeyen, dağınık

dêşirmek: Devşirmek

deşmek: Yarıp açmak, yarmak

deştimen: Korucu, kır bekçisi

devrent: Derbent

devriş: Derviş

deymen: Değirmen

dığan/dıvan: Tava

dıkım/tıkım: Lokma

dırbızan: Merdiven korkuluğu

dırnak:Tırnak

dıvan: Tava

digelmek/dinelmek: Ayakta dikilmek/durmak

dilbaz: Konuşkan, çok dil bilen

dilince: Hal diliyle, kendine has

dillenmek: Konuşmaya başlamak

dimi: değirme

dingilmek: Devrilmek

direm: Dirhem

dirgen : Çatal diren (harmanda ve yemek yerken kullanılan)

dirt : Tam pişmemiş, çiğ

dişindirik: Azgın hayvanları kolay idare edebilmek için, ağızlarına, ip veya zincir ile

hayvanın dili ile çenesi arasına sıkıştırma şekli. Haşarılığın önlemek için yapılır

ditmek/divtmek: Didiklemek, didik didik etmek

dogdurma : Dondurma

doguz: Domuz

doğram: Lokma, parça

doğramaç: Yoğurt, ayran, süt,vb.içine ekmek doğranarak yenen karışım.

dokanmak: Dokunmak

domat/tomati : Domates

dovar: Duvar

dölüm: Dönüm

dömbüldek: Takla

döndermek: Döndürmek, çevirmek

dulcuk: Dul kadının yetiştirdiği her lafa giren, ukala kadın

dutgeç/tutgeç: Sıcak tencereyi tutmak için kullanılan bez parçası

dutuşmak: Tutuşmak, yanmak

duz: Tuz

düğlek: Ham kavun, kelek

düggen.Dükkan, bakkal

düm: Su (çocuk dili)

dümbek. Darbuka, dümbelek

dürtek: Kuş veya tavuğun gagası

düve: Yavru yapmamış dişi sığır.